Bruckner

En opeens werd 15 juni 2019 een gedenkwaardige dag in de Nederlandse muziekgeschiedenis. Tijdens de ZaterdagMatinee voerde Bernard Haitink met het orkest waar hij ruim zestig jaar geleden zijn eerste chef-dirigentschap bekleedde Bruckners Zevende symfonie, zijn lievelingswerk, uit. Even daarvoor had de maestro in een interview aangegeven dat hij het allemaal welletjes vond. Zo werd deze gedenkwaardige Matinee zijn laatste concert op Nederlandse bodem. Deze live-registratie is een nu al historische opname die de grootsheid van Haitink nog één keer onmiskenbaar laat horen.

Aangenaam Klassiek 2022

COLUMN

Geen leven zonder muziek
De dag na zijn overlijden reed ik met lijn 5 van de Jordaan richting Beethovenstraat. Bij de halte voor het Concertgebouw kreeg ik een kleine schok. Ik wist al dat hij dood was maar de aanblik van het gebouw-in-rouw ontroerde me meer dan ik had verwacht. De vlag hing halfstok en op het billboard, waar anders concerten worden aangekondigd, stond nu: BERNARD HAITINK 1929 – 2021. En daaronder: “Voor mij is een leven zonder muziek ondenkbaar.”

Simpel en veelzeggend. Ik was meteen terug bij die vreselijke dag in 1959. Om precies te zijn: 13 april. Haitinks illustere voorganger, Eduard van Beinum, zakte die ochtend tijdens een repetitie op het podium in elkaar. Hij kon alleen nog uitbrengen: “Bart, Bart moet komen!” Een roep om hulp gericht aan zijn zoon, violist in het Concertgebouworkest. Het mocht niet meer baten. Van Beinum stierf ter plekke aan een hartaanval.

De paniek was groot, de ramp niet te overzien. Wereldnieuws. Chef-dirigent van het Concertgebouworkest (en sinds 1955 ook van de Los Angeles Philharmonic) in het harnas gestorven. Hij was pas 59. We wisten al langer dat hij niet gezond was, regelmatig een pilletje moest innemen (soms ook tijdens een optreden) en veel concerten had moeten annuleren. Hij dreigde een speelbal te worden tussen de belangen en contractuele eisen van ‘Amsterdam’ en die van ‘Californië’. Niet alleen zijn gezondheid, ook zijn privéleven kwam in gevaar.

Een hartverscheurend drama dat gedetailleerd is terug te vinden in de biografie van Truus de Leur (Eduard van Beinum, 1900-1959, Musicus tussen musici). Over de bescheiden en geliefde, maar destijds lang niet door iedereen op waarde geschatte opvolger van de autoritaire (en ijdele) Willem Mengelberg. Van Beinum had dezelfde loftuitingen verdiend als Haitink nu. Die hier bijna heilig is verklaard. Maar laat ik het beperken tot wat ik eind oktober las in The New York Times, die tweemaal in één week een pagina aan hem wijdde. “A maestro who let music star.”

Een dirigent-met-baton die zichzelf wegcijferde ten gunste van de muziek. “Mr. Haitink, with his unerring shape, transition and flow, lets the music speak for itself.” In het tweede artikel idem dito. “Bernard Haitink gave orchestras a sound with integrity, not heaviness.” Ander citaat: “Je was je bewust van wat je kon verwachten; meestal werden die verwachtingen nog overtroffen.” Dat is wel iets anders dan wat een collega uit Londen me ooit meldde over zijn bijnaam: “Boring Bernie”.

Haitink verkeerde in de gelukkige positie dat hij voortdurend op het juiste moment op de juiste plek was. Hij greep zijn kansen, was een harde werker. Toonde lef en nam risico’s. Kort nadat hij als jong broekie was begonnen bij de omroep overleed in 1955 de toenmalige chef van het Radio Filharmonisch Orkest, Paul van Kempen. Niet lang daarna werd hij benoemd tot diens opvolger. Toen zijn hart weer eens opspeelde, haalde Van Beinum Haitink naar Los Angeles. Het Concertgebouworkest engageerde hem al in 1956, nadat Giulini zich ziek had gemeld.

April 1959 zou een cruciale maand worden. Een week na het plotselinge overlijden van Van Beinum werd Haitink (net dertig) gevraagd om het live op radio en tv uitgezonden herdenkingsconcert voor zijn rekening te nemen. Na een indrukwekkende uitvoering van het Adagio uit de Achtste van Bruckner volgde Wir setzen uns mit Tränen nieder. De eerste en enige keer dat hij het slotkoor uit de Matthäus in het Concertgebouw zou dirigeren. De symfonieën van Bruckner (en Mahler) zouden daarentegen steeds vaker op zijn programma’s verschijnen. Nog een parallel. ‘Dr. Eduard van Beinum’ werd door Philips postuum geëerd met een speciale heruitgave van Bruckners Negende. Die tot op de dag van vandaag staat als een huis en frappeert door zijn ‘moderne’ visie. Het scherzo buitelt uit de speakers.

Haitink nam in 2019 afscheid van Amsterdam (al mocht dat niet zo worden genoemd) met een veel emoties oproepende interpretatie van de Zevende symfonie. Nee, niet met het Concertgebouworkest maar met het Radio Filharmonisch (sic). Wel vol bezinning en verstilling. Het verschil in benadering van de beide scherzi door Haitink (wat zwaarwichtig) en Van Beinum (lichtvoetig) is opmerkelijk. Daarom vraag ik me opnieuw af: hoe zou Van Beinum dat op z’n oude dag hebben gedaan, áls hij ook de negentig had gehaald?

Ik ben geen streber, zei Haitink vaak. Hij was echter dusdanig ambitieus, en doelgericht, dat het hem over de hele wereld bracht. Eind 1971 was ik in Londen bij zijn doorbraak met de Derde van Mahler en ‘zijn’ London Philharmonic Orchestra. Hetzelfde orkest waaraan ook Van Beinum een tijdje was verbonden. Later dat jaar volgde zijn succesvolle debuut bij het Glyndebourne Opera Festival. In 1987 volgde de verrassende benoeming bij Covent Garden. Als operadirigent had hij in Nederland niets meer te zoeken, vond hij. Ondanks verschillende pogingen van Pierre Audi.

In Londen had ik voor de Volkskrant een aardig, open gesprek over zijn carrière. “Ik ben er begonnen als gastdirigent en het LPO was het eerste orkest dat me vroeg (..). Het was destijds helemaal geen goed orkest, maar ik was toen ook helemaal geen goeie dirigent, dus dat ging heel goed samen! Ik ben er met angst en beven aan begonnen. Ik had een contract voor drie jaar en dacht bij mezelf: het is een godswonder als ik dat contract uitzit.” Tien jaar later schold hij me in Parijs de huid vol (we kwamen elkaar bij toeval tegen op de grote Stravinsky-expositie). Hij was boos om wat ik had geschreven over het Concertgebouwkoor, dat niet lang daarna ter ziele ging.

Dat was ook Haitink. Op dat moment wist ik niet dat hij in 1958 al eens bij het orkest van de Bayerische Rundfunk was geweest. Ik kon op dat moment ook niet voorzien dat zijn carrière hem niet alleen naar Boston, Chicago, Berlijn en Wenen zou voeren maar dat hij ook in München talrijke concerten zou geven. Die eveneens voor de eeuwigheid zijn vastgelegd. En die nu door BR-Klassik opnieuw zijn uitgebracht onder de noemer: Portrait. Een prachtig en omvangrijk doosje (met elf cd’s!), dat aanvankelijk was bedoeld als cadeau voor zijn negentigste verjaardag in 2019.

Het fungeert nu als passend in memoriam met Beethovens Missa Solemnis, twee symfonieën (5 en 6) van Bruckner, Die Jahreszeiten en Die Schöpfung van Haydn plus ook nog eens de Derde, Vierde en Negende symfonie van Mahler. Alles ‘live’ en alles met dat schitterende orkest uit München. Dat naast de Berliner Philharmoniker met recht als het tweede orkest van Duitsland te boek staat. Vooral de drie Mahlers roepen onvergetelijke herinneringen op aan het tijdperk Haitink. Mooie aanvulling op het legendarische Philips-boxje (in de serie Dutch Masters) met de Mahlers die hij in Amsterdam dirigeerde tijdens de Kerstmatinee.

Hans Heg (Klassieke Zaken 5/6-2021)

KLASSIEKE KINDERZAKEN

Ik kan het niet laten
Ik kan het niet laten. De jonge oude stokpaarden stampen op vers stro, steigeren en trekken aan hun halsters. Ik draai hun lievelingsmuziek*.
Allee hop, het nieuwe jaar in. Hier komen mijn stokpaarden:
• Tussen 0 en 12 jaar wordt de levensbasis gelegd. (Lang leve de juffen en meesters van het basisonderwijs, hou vol.)
• Het tegenovergestelde is ook waar (is leuk voor een discussie).
• Het Fantasieknopje op je hoofd (draai het maar om, dan zie je alles in je hoofd wat de muziek je vertelt).
• Iets weten hoeft niet tegen je te werken. (Aah, dat heb ik nooit gewéten, ik ga nog een keer luisteren.)
• Over smaak en wansmaak moet getwist worden.
• Vrijheid is alleen leuk als er in de verte een houten hekje staat.
• Simpel is gecompliceerd.
• Het kan me niks schelen als ik geen zin heb.
• Moderne/eigentijdse muziek eerst live zien en dan beluisteren op cd.
• Een eigen muzikaal medicijnkastje samenstellen, altijd nuttig.
• Nieuwsgierig zijn en blijven (dan blijf je je verbazen).
Verbazing had ik bij de cd NORWAY - door Septet Frans Elsen - van het Nederlands Jazz Archief, NJA. Deze kant van pianist Frans Elsen kende ik niet. Bij het NJA ligt een schat aan materiaal. ‘Behoud het goede van het oude en sta open voor het nieuwe,’ aldus de wijsgeer.
Tip voor ouders en grootouders: maak je (klein)kind lid van het NJA: www.jazzarchief.nl.

De 1ste mailer die niet ouder is dan 12 jaar krijgt van mij een Vriendenabonnement voor een jaar op het NJA. Beloofd is beloofd. Dan ben jij de jongste abonneehouder ever.

Cd klassiek
Bruckner No. 7. Radio Filharmonisch Orkest. Dirigent Bernard Haitink.
Het is een live-opname (15 juni 2019) in het Concertgebouw in Amsterdam. Bernard Haitink zou dit werk nog tweemaal dirigeren en dan het stokje neerleggen.
Ik was bij Bernard Haitinks vóórlaatste concert in het Oostenrijkse Salzburg. Daar dirigeerde hij deze Brucknersymfonie met de Wiener Philharmoniker. De broze dirigent kreeg bij opkomst een ovatie. Ik ben een Kleenexboy. Daarna zijn laatste concert in het Zwitserse Luzern. Het dirigeerstokje werd…Ja, waar is dat? In een groen fluwelen kokertje? Op zijn werktafel?
Bernard Haitink. Hij is op 21 oktober 2021 overleden. 92 jaar. Toen ik jullie leeftijd had, dacht ik nooit aan leeftijd. Maar ik zeg je dat 92 jaar een hele tijd is. De tijd is een wiel, zei de dichter Gerrit Kouwenaar en het draait maar door en door totdat… Ik zag Bernard Haitink voor het eerst toen ik 14 jaar was. Vele, vele jaren later in 2014 was ik trots de maestro (hij wil niet zo genoemd worden) te ontmoeten in het Hilton in Amsterdam om het eerste exemplaar van de dubbel cd Der Ring des Nibelungen (Richard Wagner) aan te bieden met mijn verhaal, geschreven bij de opname van het Symfonieorkest van de Beierse Omroep met dirigent? Ja! Tik maar eens in: Bernard Haitink Edwin
Rutten. Hij spreekt behartenswaardige woorden over jong en jeugd. Het is een gouden plaat geworden. Ik las een treffende anekdote, stammend uit 1966, van een toen 11-jarig meisje*:
‘Een schoolconcert met lagere scholen, Concertgebouw, herrie en keten. De dirigent tikt af, orkest is in één klap he-le-maal stil, hij draait zich om en zegt: “Je kunt niet tegelijk schreeuwen en luisteren.” Vervolgens maakten wij iets onvergetelijks mee: muziek.’ Bernard Haitink was toen 37 jaar.
Is deze symfonie niet ‘te zwaar voor kinderen’? Nee hoor. Gewoon je oren openzetten en bij de eerste maten word je meegenomen door zwermen sierlijke spreeuwen. Bij deel II ga je nadenken terwijl je naar de foto op het hoesje kijkt. Zie je de snelheid van het dirigeerstokje? Bij deel III verander je dankzij je Fantasieknopje in elk dier/mens/wezen/ voorwerp dat je wilt zijn. Ovidius* zou jaloers op je zijn. Bij deel IV denk je hoe het is om op een podium te zitten en in zo’n orkest te spelen, om componist of dirigent te worden. Het Radio Filharmonisch Orkest was in de ban tijdens dit concert. En hoe.

Cd jazz -klassiek
No Man’s Land. Kika Sprangers & Pynarello. En jazz-ritmesectie.
Saxofonist, componist en bandleider Kika (1994) componeerde alle stukken. Zij begon met jazz en werd later geïnspireerd door klassieke muziek. Wat een rijkdom.
Strijkersgroep Pynarello omschrijft zich als ‘een rebellencollectief, gesneden uit flexibel schuimrubber. Klassieke muziek kan anders, avontuurlijker, spontaner, directer. Een next generation met de grootste talenten van dit moment.’
Is het niet geweldig om dit klats-boem zo te zeggen? Onbescheiden? Nee, hoor. Ze moeten het tenslotte waar maken.
Wat een ritmesectie, stuk voor stuk fantastische solisten. Wat een verrassende harmonieën, tempi en contrasten. Hoor ik (als compliment) arrangeur Claus Ogerman? Je zweeft, je wordt ingesponnen, dan weer heavy en verstild. Kika spreekt van ‘verzoening en kwetsbaarheid’. In één keer doorgeluisterd en vervolgens op repeat gezet. Super opnametechniek.
De tijd is een wiel…steeds komen er weer nieuwe muzikanten met smaak en goeie muziek en dat wiel draait maar door en door.

Nog een quizje voor in de kersttijd. Maak de zin af waar dit liedje mee begint: I’m drea…
De 25ste mailer (waarom de 25ste?) stuur ik een speciaal cd’tje.
In de 1ste Klassieke Zaken van 2022 staat mijn 50ste stukje. Waar zal ik het dan eens over hebben? Mail me maar. Iedere mailer krijgt de intussen felbegeerde KKZ Oorkonde.

Parrot Milo en ik wensen je mooie kerstdagen en vele ontdekkingen en verrassingen voor 2022.

edwinrutten@edwinrutten.nl

Nou dág!
Edwin Rutten (Klassieke Zaken 5/6-2021)

PS. Wat is de lievelingsmuziek van mijn stokpaarden? 11de mailer stuur ik een cd.
PPS. Columniste Joyce Roodnat was dat meisje; NRC 28/10/2021.
PS. Ovidius schreef 2020 (geen tikfout) jaar geleden de Metamorfosen. Gaat over
gedaantewisselingen. Pak dat later maar eens ter hand.