Silvestrov

COLUMN

Valentin Silvestrov
Op 6 maart 2022 was het zover, ook voor hem luidde de noodklok. Tien dagen na de brute en onverwachte inval door Poetin moest ook Valentin Silvestrov halsoverkop Oekraïne en zijn geliefde Kiev verlaten. Samen met zijn dochter en kleindochter; en met slechts één koffer vol manuscripten. Drie dagen later kwamen ze aan in Berlijn. Het zal je maar gebeuren op je 84ste. Je kunt je afvragen wat erger is. Omkomen, gewond raken, huis en haard opgeven of (gedwongen) ergens anders als weduwnaar je leven moeten voortzetten.

Onzinnige vraag, natuurlijk. Hoevelen is het al niet overkomen in de voorbije eeuwen? Houvast zien te vinden in een andere cultuur met een andere taal. En, onvermijdelijk: met een kop vol nostalgische herinneringen aan je verloren vaderland. Dromen en nachtmerries die ik weet niet hoeveel mensen dag en nacht met zich mee hebben gesleept. Stravinsky is het overkomen, maar die heeft er op een slimme manier gebruik van weten te maken. Rachmaninov, ook altijd Rus gebleven, dreigde er mentaal bijna onder te bezwijken. Soms zichtbaar, altijd hoorbaar.

Bij Valentin Silvestrov lijkt dat nauwelijks een vraag. In veel van zijn composities is wel iets te bespeuren van zijn Russische ziel. Al kun je dat op dit moment, zeker nadat Oekraïne een onafhankelijke staat werd, natuurlijk niet meer zo formuleren. Hij is een geboren en getogen Oekraïner en heeft als prominente avant-gardist vaak overhoopgelegen met de Sovjetautoriteiten. Verboden, genegeerd. Hij heeft het allemaal van nabij meegemaakt. En heeft er ook onder geleden.

Aan prijzen heeft het nooit ontbroken. Hoewel het hem zal hebben gestoken dat zijn composities een tijdlang zelden in Kiev maar wel regelmatig in het buitenland werden uitgevoerd. Vooral na 1960. Voor zijn Derde symfonie kreeg hij in Amerika in 1967 de prestigieuze Koussevitzky-prijs. Drie jaar later trok hij ook in ons land voor het eerst de aandacht. Tenminste in kringen van de nieuwe muziek. In 1970 won zijn Hymne, voor verschillende orkestrale groepen, weliswaar niet de grote prijs van Gaudeamus, het stuk was wel goed voor een eervolle vermelding.

Ja, en nu. Na de inval van Rusland in Oekraïne. Zou de gevluchte Valentin Silvestrov net zo’n herwaardering (of beter: opwaardering) mogen beleven als Mieczyslaw Weinberg een paar jaar geleden? Met dit verschil dat zijn Pools-Russische collega, en grote vriend van Sjostakovitsj, al in 1996 is overleden. En daarvan dus niets meer heeft meegekregen. Treurig lot voor zo’n bijzondere en nog steeds tot onze harten sprekende componist.

Voor die omslag zijn we vooral violist Gidon Kremer, dirigent Mirga Grazinyte-Tyla (binnenkort introduceert ze Weinberg bij het Concertgebouworkest – beter laat dan nooit!) en niet te vergeten het Danel Kwartet veel dank verschuldigd. Al is de situatie nu anders. Weinberg moest uit Warschau vluchten vanwege de naziterreur en daarna in Rusland nog eens voor het antisemitisme in de alles en iedereen verstikkende Sovjet-Unie ten tijde van Stalin. Silvestrov heeft momenteel maar één grote vijand, zullen we maar zeggen, en dat is Poetin. De nieuwe Stalin?

Daarom maar meteen de vraag: wie zijn de Gidons, Mirga’s en Danels die Silvestrov uit het moeras gaan trekken? Ook hij verdient zo’n revival. Pianiste Anna Fedorova heeft zich vorig jaar al gemeld, als medeorganisator van het grote benefietconcert ten bate van Oekraïne in het Concertgebouw (te zien in de indringende docu United We Stand van David van Tijn). Onlangs startte ze haar recital in Ede met The Messenger van Silvestrov. Dus het zal geen toeval zijn dat haar vader, Boris Fedorov, op de cd (zelfde titel) met violist Daniel Rowland ook start met dit soms aan Mozart refererende opus. Af en toe voorbij zwevend als op een wolkje.

Iedereen die allergisch is voor ‘lelijke’ moderne muziek zal verrast worden door dit geraffineerd samengestelde cd-recital van Rowland en Fedorov. Silvestrov tovert met trage, soms fluisterzachte passages. Zijn Tweede pianosonate uit 1975, zestien en een halve minuut, is het langste stuk. In de Hommage à J.S.B. (Bach) voor viool en piano zitten twee delen die net boven de één minuut uitkomen. Voor Silvestrov geen belemmering om toch zijn (breekbare) punt te maken. Je moet maar durven. Fascinerend.

Silvestrov: “I do not write new music. My music is a response to and an echo of what already exists.” Het is een van zijn veelgeciteerde uitspraken. In de toelichting bij The Messenger fungeert het als passend motto. In een andere recente uitgave (van ECM, Maidan 2014) wordt een totaal ander aspect aan de orde gesteld. Hier gaat het niet om een nieuw opus of een nieuwe opname – wat je zou verwachten in de New Series van dit label – maar om een omvangrijk en overweldigend muzikaal pamflet. Meesterlijk gezongen door het Kamerkoor van Kiev in de riante akoestiek van de Sint-Michaelskathedraal.

Deze vierdelige cyclus in vijftien delen was het antwoord van Silvestrov op de Russische annexatie van de Krim en de daaropvolgende demonstraties op het Maidanplein in Kiev. Een kolossaal werk in de traditie van de Russisch-orthodoxe kerk. Denk aan de machtige koorwerken van Tsjaikovski, Rachmaninov en Schnittke. Silvestrov laat er geen onduidelijkheid over bestaan: dit is een protest richting Moskou. De opname uit 2016 werd eind vorig jaar opnieuw uitgebracht door ECM. Waarschijnlijk bedoeld als steuntje in de rug voor de toen in Berlijn wonende componist.

Het is een document geworden dat niemand onberoerd zal laten. Met name doordat het Kyiv Chamber Choir zo meesterlijk zingt. Zoals alleen Russische, pardon, ook Oekraïnse kerkkoren dat zo goed kunnen. Waarna bij mij meteen de vraag opkwam: zou die kathedraal nog intact zijn? Bestaat dat koor überhaupt nog? Je moet er toch niet aan denken dat…

Hans Heg (Klassieke Zaken 1-2023)