Janácek, Leos

Tsjechië, Brno - Leos de laatbloeier

Brno is een geschonden stad. Dat vermoeden bekruipt je als je het centrum te voet verkent. De bouwstijlen zijn door elkaar geklutst, van barok tot nieuw-zakelijk tot Tsjechisch-communistisch. Boven alles uit torent Spilberk, de steenklomp die vroeger Spielberg heette. Behalve een burcht was het een gevangenis. Door de eeuwen heen is er fanatiek gemarteld en gemoord, voor het laatst door de Wehrmacht.

Nu zit in Spilberk het stadsmuseum van Brno. Je kunt er prenten zien van het Moravische vestingplaatsje Brünn. De slag bij Austerlitz komt voorbij: 1805, Napoleon kraaide victorie, hier om de hoek. Uit de vitrines spreekt 19de-eeuwse voorspoed, toen Brno uitgroeide tot textielstad. Maar dan: zwart-witfoto’s tonen etalages met namen als Zimmerman en Korngold. Die zijn uit het straatbeeld verdwenen. Nadat de nazi’s eerst 9.000 Joodse inwoners hadden afgevoerd, schopte het Rode Leger later nog eens 27.000 Duitstaligen de stad uit.

Vergeleken met Praag is Brno een muurbloempje, een stad van harde werkers. Zo komen we vanzelf bij de componist Leos Janácek (1854-1928). Hij nam zijn baan als docent in Brno te serieus om meneer de artiest uit te hangen. Als hij op z’n 50ste was overleden, zou Janácek nu als voetnoot sluimeren in de muziekhistorie. Maar hij bleef nog een kwarteeuw leven en maakte een eindspurt naar de top.

Met tegenzin begon hij in het kapucijnerklooster van Brno als koorknaap (‘hard bed, het brood nog harder, geen vriendelijkheid’). Hij studeerde orgel in Praag en oefende van armoe op toetsen die hij op tafel had getekend. Via het conservatorium van Leipzig wilde hij Parijs bereiken, maar Camille Saint-Saëns wees hem af. Janácek keerde terug naar Brno en stroopte zijn mouwen op. Hij trouwde, stichtte een orgelschool en dook diep in de Moravische volksmuziek.

Zijn huwelijk verliep niet bijster gelukkig; dochter Olga overleed toen ze 20 was. Janáceks directeurswoning is tegenwoordig een museum. Je ziet er zijn piano en zijn bureau, met daarop de foto van een blakende Olga. Hier componeerde hij de muziek die verhinderde dat hij een voetnoot werd: de Glagolitische mis, Sinfonietta, een serie krasse pianowerken. Plus natuurlijk die verbazingwekkende reeks opera’s, van Kátja Kabanová tot Uit een dodenhuis. De brandstof voor die energie was een muze. Ze heette Kamilla Stösslova, Janácek ontmoette haar in 1917, ze was bijna veertig jaar jonger en getrouwd. Tot meer dan een kus zou het niet zijn gekomen.

Neem mee naar Brno: Uit een dodenhuis. In de opera die speelt in een strafkamp heeft Janácek de stokslagen en rinkelboeien meegecomponeerd. Het is een ideale soundtrack bij de klim naar Spilberk. Vergeet ook niet het pianostuk getiteld 1.X.1905. Op die datum, 1 oktober 1905, zag Janácek op Komenského námestí, het Comeniusplein, hoe een demonstrerende arbeider aan de bajonet werd geregen. Hij stopte zijn verontwaardiging in de pianosolo Van de straat. Maar hij was ontevreden en smeet het manuscript in de rivier. Toen later een afschrift opdook veranderde hij van mening en van titel. De muziek is sensitief en weerbarstig tegelijk. Net als Janácek, net als Brno.

Guido van Oorschot
Aangenaam Klassiek 2020

Nagenoeg elk pianostuk van Leos Janácek prikkelt je voorstellingsvermogen. Bij Op een overwoekerd pad herken je intuïtief de speelsheid en onbekommerdheid van het kinderbestaan, terwijl sombere intermezzi toch wijzen op een tragische ondertoon: de dood van Janáceks geliefde dochtertje in 1903. Al even dramatisch is In de mist, de vierdelige cyclus waaraan beginnende pianisten zich nogal eens te vroeg wagen. De expressieve klanktaal van de Tsjech is immers zo eenvoudig nog niet. De in Rusland geboren, maar in ons land opgegroeide pianiste Helena Basilova weet er echter goed raad mee. Oost-Europese melancholie lijkt haar op het lijf geschreven, dat bewijzen ook haar succesvolle concerten wereldwijd met dit repertoire. De poëtische ontboezemingen van Janácek op deze cd werden september jongstleden opgenomen in de Remonstrantse Kerk in Dordrecht, gespeeld op een Fazioli-vleugel. Toch hoor je geen ruime akoestiek, de klank blijft intiem en afgemeten. En omdat ook het spel tamelijk introvert is, waarbij extremen worden gemeden, blijft alles klein en bescheiden, wat goed past bij de reflectieve sfeer van deze stukken. Lay-out en presentatie van Quintone hadden wat beter gekund: op het hoesje ontbreken zelfs de titels van de gespeelde stukken.

Jos van der Zanden (1-2013)