Fortune Infortune

De Habsburgse landvoogdes Margaretha van Oostenrijk (1480-1530) kwam in haar jeugd al volop in aanraking met muziek en literatuur en bezat een grote bibliotheek. Ze heeft met haar grote liefde voor muziek en poëzie een belangrijke bijdrage geleverd aan het renaissancerepertoire. In 1515 kreeg ze een mede door haarzelf samengesteld liedboek in bezit waarin 55 chansons en motetten stonden. De componisten zijn grotendeels anoniem, maar er bevinden zich ook stukken in de collectie van meesters als Josquin des Prez en Pierre de la Rue. Margaretha had, waarschijnlijk als gevolg van haar eigen onfortuinlijke liefdesleven, een voorkeur voor treurige teksten en daar wisten de componisten van haar tijd wel weg mee. Vooral Pierre de la Rue leverde prachtige bijdragen aan Margaretha’s liedboek. En voor de vertolking ervan is een blokfluitensemble met countertenor natuurlijk geknipt! Deze combinatie is goed voor de hoogste graad van melancholie, countertenor Daniel Elgersma en het fantastische blokfluitkwintet Seldom Sene doen Margaretha’s treurige ontboezemingen alle recht. Daniel Elgersma, vaak te vinden in de gelederen van het fameuze ensemble Vox Luminis, zingt verstaanbaar en expressief en zijn stem ligt comfortabel in een zacht bed van blokfluiten. Dit is een renaissance-cd om vaak te beluisteren.

Marcel Bijlo (Klassieke Zaken 3-4-2023)

INTERVIEW

In voor- en tegenspoed
In 2018 voerde het blokfluitkwintet Seldom Sene met countertenor Daniel Elgersma een bijzonder programma rond het persoonlijke liedboek van Margaretha van Oostenrijk uit op het bekende MAFestival in Brugge. Nu is deze welluidende samenwerking vastgelegd op de cd Fortune Infortune.

Margaretha van Oostenrijk (1480–1530), de tante van keizer Karel V, is een van die opmerkelijke renaissancevrouwen die nog steeds tot de verbeelding spreken. Ze was onderlegd, belezen en muzikaal en bestuurde namens haar familie in totaal meer dan twintig jaar de Habsburgse Nederlanden. Onderdeel van haar omvangrijke bibliotheek was een persoonlijk liedboek of chansonnier, met daarin 55 liederen en motetten waaraan de beste componisten van die tijd bijdragen leverden. Op de cd Fortune Infortune van blokfluitkwintet Seldom Sene en countertenor Daniel Elgersma klinkt een selectie uit Margaretha’s liedboek, naast instrumentale muziek die in dezelfde tijd aan het Habsburgse hof in Mechelen klonk.

María Martínez Ayerza, een van de oprichters van Seldom Sene, vertelt over de dubbele betekenis van dit soort liedboeken: “Aan de ene kant zit in deze verzameling heel veel van Margaretha als individu, van haar persoonlijke biografie. Maar tegelijkertijd was zo’n liedboek in die tijd ook een visitekaartje, een slim pr-instrument dat je aan iedereen liet zien om een bepaald beeld van jezelf te projecteren.” Countertenor Daniel Elgersma merkt op: “Het liedboek bevat waarschijnlijk ook veel zelfgeschreven, autobiografisch getinte gedichten van Margaretha. Je krijgt dus eigenlijk een inkijkje in het emotionele leven van iemand die meer dan vijfhonderd jaar geleden leefde. Dat is toch bijzonder?” Het liedboek dat Margaretha samenstelde, bevat werken van componisten als Josquin des Prez, Johannes Ockeghem, Jacob Obrecht en Pierre de pla Rue, klinkende namen uit die tijd. Wat kenmerkt hun muziek? “Het is meerstemmige muziek waarin elke individuele stem even belangrijk is en zo onafhankelijk mogelijk beweegt ten opzichte van de andere,” vertelt Elgersma, “vaak met imitatietechnieken waarbij de verschillende stemmen dezelfde motieven herhalen. Je krijgt echt een weefsel van stemmen: de mijne, en die van de blokfluiten.”

De muziek vereist een fijne balans tussen de verschillende stemmen. Hoe zijn de musici daarmee omgegaan tijdens het project? “Je kunt je behoorlijk naakt voelen in dit repertoire, en dan zeker om als enige zanger tussen de blokfluiten te staan,” geeft Elgersma toe. “Die brengen natuurlijk niet het geluid van een heel orkest voort. Maar Seldom Sene vormt zo’n organisch muzikaal geheel dat samen ademhaalt, fraseert en muziek maakt, dat de ervaring voor mij erg prettig was. Het was mijn bedoeling om als zanger helemaal onderdeel te worden van het ensemble, samen een te worden, maar zonder m’n solistische manier van zingen uit het oog te verliezen. Op een gegeven moment merk je met dit ensemble dat het allemaal samenkomt en krijg je echt een klank als van een orgel, met allemaal boventonen. Dat is echt geweldig!”

“Daniel heeft wat dat betreft het beste van twee werelden,” zegt Ayerza. “Hij kan heel goed mengen met andere stemmen en andere instrumenten, maar wel met het karakter van een solist. Het is voor ons ook heel leerzaam om met een zanger te werken, die de muziek toch weer anders benadert. Als blokfluitkwintet ben je voortdurend bezig met hoe je zo zuiver en zo schoon mogelijk kan spelen, en dan komt er iemand bij die daar graag aan mee wil doen, maar een ander klankideaal heeft. Daniel was daar heel flexibel in en had daar een heel goed oor voor.”

“De uitdaging is om alle subtiliteiten te ontdekken en ook nog te laten horen in deze muziek, die nog niet zulke duidelijke muzikale figuren heeft om emotie over te brengen als bijvoorbeeld in de barok”, zegt Ayerza. “We denken dus heel goed na over welke instrumenten we gebruiken om zo kleur te geven aan de muziek en die soms donkerder en soms wat lichter te laten klinken. Maar die complexiteit maakt het voor de interpretatie ook heel leuk, omdat je zoveel keuzes hebt.” Elgersma: “Dit ensemble is ontzettend goed in het fraseren en om op slimme manieren dynamische verschillen aan te brengen. Door de rijkheid aan stemmen is er ook niet echt een noodzaak voor ornamenten, maar je kunt bijvoorbeeld wel het vibrato als ornament gebruiken, dat kunnen ze ook heel mooi.”

“Het is zeker geen makkelijke muziek”, aldus Ayerza. “Er zit altijd een bepaalde complexiteit in, met snelle, relatief drukke texturen. Dan moet je soms een paar keer luisteren om het voor je gevoel een beetje te snappen. En er zit veel melancholie in, dat was destijds een geliefd onderwerp. Ze waren erg goed om dat in poëzie en muziek uit te drukken. Je moet voor deze muziek een beetje moeite doen, en ik hoop heel erg dat mensen dat aandurven. Als je er eenmaal echt in zit als luisteraar, vind je in deze muziek een prachtige rust en diepte.”

Seldomsene.com
Danielelgersma.com

Benjamin Rous (Klassieke Zaken 3-4-2023)