Karajan, Herbert von
2005-10-21 12:20:02
Karajan als mens en musicus100 jaar geleden werd in Salzburg Heribert Ritter von Karajan geboren. Een zorgvuldig samengestelde documentaire van Robert Dornhelm toont hoe de jonge Heribert uitgroeide tot de legendarische dirigent Herbert von Karajan.
door Gerard Scheltens
Een bejaarde musicus vertelt. Het gebeurde in Ulm. Een verongelijkte violist is door een piepjonge dirigent gedegradeerd van concertmeester naar gewoon orkestlid. Hij grijpt naar zijn pistool, wil zich wreken op Herbert von Karajan, die hem deze streek heeft geleverd.
Zover komt het niet. Men weet een bloedbad te voorkomen. De violist wordt gevankelijk afgevoerd. Karajan zet de repetitie stoïcijns voort...
Het verhaal wordt verteld in de Karajan-documentaire van Robert Dornhelm, die ooit voor een Oscar werd genomineerd voor zijn film over de Kirov-balletschool ‘The Children of Theatre Street’.
De altijd spraakmakende maestro werd honderd jaar geleden geboren. Aanleiding voor een ferme greep in de archieven met beeldmateriaal, verbonden door een ruimhartige hoeveelheid interviewfragmenten met o.a. de zangeressen Christa Ludwig en Gundula Janowitz, violiste Anne-Sophie Mutter, de dirigenten Simon Rattle (nu chef van de Berliner) en Mariss Jansons en de vroegere Bundeskanzler Helmut Schmidt. Allemaal hebben ze hun eigen herinneringen aan de vlijmscherpe man die met zijn schorre stem en dwingende fletsblauwe ogen ontzag opriep, maar ook tegenstand.
‘Dwingend’ is een term die vaak valt in verband met Von Karajan, ‘stoïcijns’ een andere. De gedisciplineerde maestro stond bekend als ongenaakbaar, autoritair en uiterst perfectionistisch. Dirigeren deed hij als in trance, uit het hoofd, met gesloten ogen en een bitse trek om de mond. Daardoor kon hij zich optimaal concentreren, maar het ziet er ook in zichzelf gekeerd en eenzaam uit.
Karajan was dirigent ‘voor het leven’ van de Berliner Philharmoniker, leidde in Wenen zowel de Philharmoniker als de Staatsoper en regeerde over de Salzburger Festspiele. Daarmee zette hij decennialang zijn nadrukkelijke stempel op het Europese muziekleven. Zijn opnamen voor DG, maar ook voor EMI en Decca, gingen over de hele wereld. Legendarisch is zijn perfectioneringsdrift: de klank werd steeds gepolijster en er werd weinig meer aan het toeval overgelaten.
De naam Karajan was een publieksmagneet. Hij werd er schatrijk van. Hij had snelle sportwagens, een privévliegtuig en een jacht. Met zijn asgrijze kuif en zijn borende blik was deze kleine man een biologerende figuur die de aandacht naar zich toetrok. We zouden bijna vergeten hoe geweldig hij muziek kon maken...
Want dat kon hij. Gelukkig concentreert Dornhelms genuanceerde documentaire zich op de muziek Ja, auto’s, vliegtuig, luxe jacht: ze komen erin voor. Ook Karajans lidmaatschap van de NSDAP komt onvermijdelijk ter sprake. Had hij nazi-sympathieën? ‘Keine Spur!,’ snauwt hij zelf. Helmut Schmidt noemt hem ‘Einer der Millionen von Mitläufer’ en Christa Ludwig wijt het aan zijn carrièredrift. Een opportunist was hij, maar zijn wereldroem dankt hij aan zijn fabelachtig musiceren.
De documentaire is verdeeld in episodes die in chronologische volgorde zijn gezet, onderling verbonden door uitspraken van de dirigent zelf. Zij spelen een sleutelrol in het geheel, net als de statements van zijn weduwe, zijn dochter en orkestleden met wie hij nauw samenwerkte. Het fascinerendst zijn de repetitiefragmenten. We zien en horen Karajan, met zijn schorre stemgeluid, bezig met het orkest. Fouten worden genadeloos gecorrigeerd. Als hij tevreden is blijft het bij een kortaf ‘Danke schön’. Bij een flauwe anekdote wordt er nogal hard gelachen. Met deze man valt niet te spotten...
Een sterk contrast met de beelden van de latere Karajan vormen die uit Aken in de jaren dertig. We zien een wild bewegende hippie-avant-la-lettre met woeste zwarte haren. Ook mooi zijn de toneelrepetities in Salzburg en heel geestig de snel door elkaar gemonteerde fragmenten uit Die Walküre. Er worden vergelijkingen gemaakt met Leonard Bernstein, zijn emotionele tijdgenoot. ‘Bernstein war die Musik, Karajan machte Musik,’ zegt iemand.
De aloude clichéverhalen over de agressieve dictator Karajan worden gelukkig vermeden, maar een hagiografie is de film ook niet geworden. Dit uitgebalanceerde, fascinerende portret doet recht aan Herbert von Karajan als mens, als musicus en als publieke figuur. Deze film moet u zien!
Karajan, or beauty as I see it
Film van Robert Dornhelm
Menutaal Duits, ondertitels in Engels, Duits, Frans, Spaans en Chinees
DG 00440 073 4392 (dvd, 92 minuten)
